สังคมสูงวัยกับยุทธศาสตร์การย้ายถิ่นทดแทนประชากร โอกาสและความท้าทายที่รอการจัดการ

---

Highlight

• การย้ายถิ่นไม่ใช่เรื่องของทะเบียนหรือชายแดนอีกต่อไป - ต่คือ “ยุทธศาสตร์อยู่รอดของประเทศ” ท่ามกลางสังคมสูงวัยและแรงงานหดตัวอย่างรวดเร็ว การย้ายถิ่นถูกยกระดับจากประเด็นการควบคุมคนต่างด้าว สู่การเป็นกลไกหลักในการรักษาความสามารถทางเศรษฐกิจและความมั่นคงของประเทศในระยะยาว
• Replacement Migration จะเกิดขึ้นจริงได้ ต้องมีนโยบายเชิงรุก และระบบบริหารจัดการที่ยืดหยุ่นกว่าราชการเดิม - เสียงสะท้อนจากเวทีเน้นย้ำว่า ไทยต้องออกแบบระบบใหม่ที่ทันสมัย ตั้งแต่หน่วยงานกลางที่เชื่อมโยงข้ามกระทรวง ไปจนถึงนโยบายด้านสิทธิ สถานะ และแรงจูงใจที่สามารถดึงดูดคนเก่งและคนมีศักยภาพได้จริง
• จากการถกเถียงสู่ฉันทามติ: การย้ายถิ่นเพื่อทดแทนประชากรคือ “ความจำเป็นเชิงโครงสร้าง” ที่ต้องสื่อสารให้สังคมเข้าใจ - สิ่งสำคัญไม่ใช่แค่การออกนโยบาย แต่คือการสร้างความเข้าใจร่วมกันในสังคมว่า เรากำลังเผชิญวิกฤตประชากรที่ไม่มีทางแก้ได้ด้วยคนไทยเพียงลำพัง — และการย้ายถิ่นคือหนึ่งในคำตอบที่ต้องร่วมออกแบบอย่างมีส่วนร่วม

ชวนตั้งคำถามก่อนอ่าน ??

“ถ้าประเทศไทยไม่มีแรงงานเพียงพออีกต่อไป… เราจะยอมรับ ‘คนอื่น’ เข้ามาเป็นส่วนหนึ่งของสังคมได้แค่ไหน?” พิมพ์เนื้อหา

---

สังคมสูงวัยในวิกฤตโครงสร้างประชากร

          ประเทศไทยกำลังก้าวเข้าสู่สังคมสูงวัยอย่างสมบูรณ์ในอีกไม่กี่ปีข้างหน้า ท่ามกลางการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างประชากรที่ชัดเจน ทั้งในด้านอัตราการเกิดที่ลดต่ำ จำนวนผู้สูงอายุที่เพิ่มขึ้น และจำนวนประชากรวัยแรงงานที่ลดลงอย่างต่อเนื่อง ปรากฏการณ์นี้ไม่ใช่เพียงปัญหาในมิติสุขภาพหรือการดูแลผู้สูงอายุเท่านั้น หากแต่เป็นวิกฤตเชิงโครงสร้างที่ส่งผลกระทบต่อระบบเศรษฐกิจ ความมั่นคง และระบบสวัสดิการของประเทศอย่างลึกซึ้ง

          แผนพัฒนาประชากรเพื่อการพัฒนาประเทศระยะยาว (พ.ศ. 2565–2580) ได้วางแนวทาง “การย้ายถิ่นเพื่อทดแทนประชากร” (Replacement Migration) เป็นหนึ่งในยุทธศาสตร์หลักของประเทศ เพื่อดึงดูดแรงงานคุณภาพจากทั้งในและต่างประเทศ และเสริมสร้างศักยภาพแรงงานเพื่อรักษาความสามารถในการแข่งขันของประเทศ อย่างไรก็ตาม การดำเนินการในปัจจุบันยังขาดความชัดเจนในหลายด้าน ไม่ว่าจะเป็นระบบข้อมูล หน่วยงานกลาง หรือกลไกการสร้างฉันทามติจากภาคส่วนต่าง ๆ

          แผนพัฒนาประชากรเพื่อการพัฒนาประเทศระยะยาว (พ.ศ. 2565–2580) ได้วางแนวทาง “การย้ายถิ่นเพื่อทดแทนประชากร” (Replacement Migration) เป็นหนึ่งในยุทธศาสตร์หลักของประเทศ เพื่อดึงดูดแรงงานคุณภาพจากทั้งในและต่างประเทศ และเสริมสร้างศักยภาพแรงงานเพื่อรักษาความสามารถในการแข่งขันของประเทศ อย่างไรก็ตาม การดำเนินการในปัจจุบันยังขาดความชัดเจนในหลายด้าน ไม่ว่าจะเป็นระบบข้อมูล หน่วยงานกลาง หรือกลไกการสร้างฉันทามติจากภาคส่วนต่าง ๆ

          การจัดเวทีสาธารณะ “สานพลังไทย รับมือสังคมสูงวัย ไปด้วยกัน” ครั้งที่ 4 / 2568 ในประเด็น การย้ายถิ่นทดแทนประชากรรับมือสังคมสูงวัย (Replacement Migration) : โอกาสและความท้าทายที่รอการจัดการ จึงมีเป้าหมายสำคัญในการเชื่อมโยงองค์ความรู้และความคิดเห็นจากผู้เชี่ยวชาญและผู้ปฏิบัติงานในระดับพื้นที่ เพื่อร่วมกันวางรากฐานของนโยบาย Replacement Migration ที่มีความเป็นไปได้ในทางปฏิบัติ รอบด้าน และขับเคลื่อนร่วมกันได้จริง

การย้ายถิ่นไม่ใช่เพียงภารกิจของการทะเบียน แต่คือกลไกเชิงยุทธศาสตร์ของประเทศ

          ในบริบทของสังคมสูงวัยที่ประชากรวัยแรงงานหดตัวอย่างต่อเนื่อง การบริหารจัดการเรื่องการย้ายถิ่นไม่สามารถจำกัดอยู่เพียงหน่วยงานที่รับผิดชอบทะเบียน หรือจำกัดอยู่เพียงการควบคุมชายแดนอีกต่อไป หากแต่ต้องถูกยกระดับให้เป็น “กลยุทธ์สำคัญของการพัฒนาประเทศ” ที่เชื่อมโยงกับระบบเศรษฐกิจ การคลัง แรงงาน สวัสดิการ และการออกแบบอนาคตประชากรในภาพรวม

          ประเทศไทยมีประสบการณ์ในการเปิดรับคนต่างชาติเข้ามามีส่วนร่วมในการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมมาอย่างต่อเนื่องในประวัติศาสตร์ การย้ายถิ่นจึงไม่ใช่เรื่องใหม่ หากแต่สิ่งที่ยังขาดคือระบบบริหารจัดการที่มองการณ์ไกล มีข้อมูลที่ทันสมัย และมีกลไกขับเคลื่อนที่ทันต่อการเปลี่ยนแปลง

          การยอมรับว่า “การย้ายถิ่นเพื่อทดแทนประชากร” เป็นเครื่องมือหนึ่งในการเสริมสร้างความสามารถในการอยู่รอดของระบบเศรษฐกิจและสังคม เป็นจุดตั้งต้นสำคัญที่สังคมไทยต้องมีร่วมกัน

ข้อเสนอสำคัญจากเวทีการแลกเปลี่ยน: เชื่อมโยงเศรษฐกิจ การศึกษา และระบบแรงงาน

• 1. เชื่อมโยง Replacement Migration กับโครงสร้างเศรษฐกิจใหม่ – การวางแผนทดแทนแรงงานต้องไม่แยกออกจากแผนเศรษฐกิจโดยรวมของประเทศ โดยเฉพาะในภาคเศรษฐกิจมูลค่าสูง เช่น Semiconductor, EV, AI, และการดูแลผู้สูงอายุ ซึ่งจำเป็นต้องมีแผนกำลังคนที่สอดรับกับความต้องการของตลาด
• 2. พัฒนานโยบายเชิงรุกสำหรับแรงงานคุณภาพและ Talent ต่างชาติ – การออกแบบเครื่องมือนโยบาย เช่น Smart Visa หรือ Long-Term Residence Visa (LTR) ต้องเชื่อมโยงกับกลยุทธ์เศรษฐกิจ ไม่ใช่เป็นเพียงแผนส่งเสริมการลงทุนเท่านั้น และควรมีเส้นทางสู่การพำนักถาวรและการได้รับสิทธิ์เท่าเทียมในระบบเศรษฐกิจไทย
• 3. ดึงคนไทยกลับบ้านและสนับสนุน Brain Circulation – การส่งเสริมให้คนไทยในต่างประเทศกลับมามีส่วนร่วมกับประเทศ ไม่ว่าจะในรูปแบบถาวรหรือชั่วคราว ควรมีนโยบายจูงใจที่ชัดเจน เช่น การยอมรับสองสัญชาติ (Dual Citizenship) ทุนวิจัย หรือสิทธิประโยชน์ทางภาษี
• 4. ปฏิรูประบบการให้สัญชาติและสถานะบุคคล – กลุ่มชาติพันธุ์ แรงงานข้ามชาติรุ่นลูก และกลุ่มไร้สถานะยังเป็นกลุ่มประชากรที่มีศักยภาพ แต่ยังเข้าไม่ถึงสิทธิขั้นพื้นฐาน การปรับเกณฑ์การให้สัญชาติ หรือการสร้างระบบคัดเลือกที่ยืดหยุ่นจะช่วยดึงประชากรกลุ่มนี้เข้าสู่ระบบได้มากขึ้น
• 5. ออกแบบกลไกบริหารจัดการใหม่ที่ต่างจากระบบราชการเดิม  – การจัดตั้งหน่วยงานเฉพาะด้านการย้ายถิ่น หรือคณะกรรมการระดับนโยบายที่มีอำนาจประสานงานข้ามกระทรวง เป็นข้อเสนอที่ถูกหยิบยกขึ้นอย่างชัดเจน เพื่อให้สามารถขับเคลื่อนยุทธศาสตร์นี้ได้อย่างมีเอกภาพ ทันเวลา และไม่ถูกจำกัดด้วยข้อจำกัดของระบบราชการแบบเดิม
  
  
  
  

  สู่การสร้างฉันทามติระดับชาติ: ทิศทางนโยบายที่ครอบคลุมและบูรณาการ

            ภาพรวมจากเวทีสะท้อนว่าประเด็น Replacement Migration ไม่ใช่ทางเลือกเชิงนโยบายอีกต่อไป หากแต่เป็น “ความจำเป็นเชิงโครงสร้าง” ที่ประเทศไทยต้องจัดการอย่างเร่งด่วน การเดินหน้าเรื่องนี้อย่างมีเป้าหมาย จำเป็นต้องอาศัยการสื่อสารสาธารณะที่ชัดเจน การมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วน และกลไกเชิงนโยบายที่มีความยืดหยุ่น โปร่งใส และมีประสิทธิภาพ

  
  
  

  บทสรุปในมุมมองของ the SPACE

            การเข้าสู่สังคมสูงวัยของประเทศไทยไม่ใช่เรื่องของอนาคตอีกต่อไป แต่คือ “ความจริงที่กำลังดำเนินอยู่” — และกำลังนำพาเราสู่ภาวะวิกฤตโครงสร้างประชากรที่ยากจะแก้ไขด้วยแนวทางเดิมๆ การที่อัตราการเกิดต่ำเหลือเพียง 1.08 ขณะที่ประชากรวัยแรงงานลดลงอย่างต่อเนื่อง ทำให้การ “คงอยู่” ของระบบเศรษฐกิจ สวัสดิการ และความมั่นคงทางสังคม กลายเป็นคำถามสำคัญของยุคนี้

            ภายใต้สถานการณ์ดังกล่าว แนวคิด “การย้ายถิ่นทดแทนประชากร” (Replacement Migration) ซึ่งเคยเป็นประเด็นที่สังคมไทยลังเลและหลีกเลี่ยง กลับถูกผลักดันขึ้นมาเป็น “ยุทธศาสตร์ระดับชาติ” ที่ต้องจัดการอย่างจริงจังและรอบด้าน โดยไม่จำกัดเพียงมิติการควบคุมคนเข้าเมือง แต่เชื่อมโยงเข้ากับเศรษฐกิจ สวัสดิการ การศึกษา แรงงาน และสิทธิมนุษยชนอย่างลึกซึ้ง

            จากเวที “สานพลังไทย รับมือสังคมสูงวัย ไปด้วยกัน” ครั้งที่ 4/2568 the SPACE เห็นว่ามี “ความเปลี่ยนแปลงทางวาทกรรม” ที่สำคัญเกิดขึ้น นั่นคือการพูดถึงการย้ายถิ่นไม่ใช่ในฐานะ “ภาระ” แต่คือ “ศักยภาพที่ต้องบริหาร” และไม่ใช่เพียงเรื่องของทะเบียน หรือความมั่นคงดั้งเดิม แต่คือกลไกสำคัญของการพัฒนาประเทศในระยะยาว

            อย่างไรก็ตาม ความท้าทายที่สะท้อนจากเวทีนี้คือ การขาดระบบบริหารจัดการที่ “ทันสมัยและยืดหยุ่น” การไม่มีหน่วยงานกลางที่สามารถเชื่อมโยงข้อมูล ขับเคลื่อนนโยบาย และสร้างฉันทามติจากภาคส่วนต่างๆ ได้อย่างมีประสิทธิภาพ และการขาดกลไกเชิงรุกที่ทำให้การย้ายถิ่นไม่ใช่แค่ “การเข้ามาทำงาน” แต่คือการเข้ามาเป็นส่วนหนึ่งของสังคมไทยอย่างเต็มรูปแบบ

            เนื้อหาและข้อเสนอจากเวทีนี้ จะได้รับการสังเคราะห์และขยายความอย่างต่อเนื่องใน บทความฉบับถัดไป โดยมุ่งถ่ายทอดรายละเอียดเชิงลึกของประเด็นสำคัญที่ได้จากนักวิชาการและผู้ทรงคุณวุฒิซึ่งร่วมแลกเปลี่ยนมุมมองในเวทีครั้งนี้ ไม่ว่าจะเป็นด้านโครงสร้างประชากร เศรษฐกิจ สวัสดิการ แรงงาน หรือความมั่นคง

            theSPACE ชวนคุณร่วมติดตามชุดบทความนี้อย่างใกล้ชิด พร้อมร่วมกันเปิดพื้นที่สาธารณะเพื่อการมีส่วนร่วมของประชาชนในการขับเคลื่อนนโยบาย Replacement Migration—นโยบายที่อาจเป็นหนึ่งในตัวแปรสำคัญที่สุดของการอยู่รอดและเติบโตของสังคมไทยในอนาคตอันใกล้